Το πανέμορφο παραθαλάσσιο χωριό της Νέας Φώκαιας με το καλοδιατηρημένο βυζαντινό πύργο του Αγίου Παύλου, το γραφικό λιμανάκι, τις όμορφες παραλίες και την καθαρή θάλασσα αποτελεί πόλο έλξης των παραθεριστών κάθε ηλικίας. Έχει πάνω από 2000 μόνιμους κατοίκους που το καλοκαίρι ξεπερνούν τους 10.000 και απέχει από τη Θεσσαλονίκη 78 χιλ. Είναι από τα νεότερα χωριά της Κασσάνδρας, γιατί ιδρύθηκε το 1924 από πρόσφυγες Μικρασιάτες. Στις 2 Οκτωβρίου 1924, οι κάτοικοι του προσφυγικού οικισμού του Μετοχιού Αγίου Παύλου έκαναν αίτηση στη γενική διοίκηση να μετονομασθεί το χωριό σε Νέα Φώκαια προς ανάμνηση της "εγκαταληφθείσας ιστορικότατης" πατρίδας τους στην Μικρά Ασία. Το 1928 ο προσφυγικός οικισμός συγκροτείται επίσημα σε κοινότητα με πρώτο πρόεδρο τον Νικόλαο Πασχάλη. Οι πρώτες κατοικίες ήταν οι παράγκες και τα κτίσματα των αγιορείτικων μετοχιών της περιοχής. Το 1925 το Ελληνικό κράτος με την υπηρεσία αποκατάστασης προσφυγών κατασκεύασε 215 σπίτια και το πρώτο υδρευτικό δίκτυο που κατέληγε σε 8 βρύσες τσιμεντένιες σε διάφορα σημεία του χωριού σαν και αυτή που σώζεται στην άκρη της πλατείας.
Τα πρώτα χρόνια καλλιέργησαν όπου έβρισκαν και την τελευταία σπιθαμή γης για να επιβιώσουν. Λίγο αργότερα το ελληνικό κράτος θα εκχωρήσει αρκετές εκτάσεις γης που σα αποδοθούν στους πρόσφυγες ενώ θα αρχίσουν να καλλιεργούνται και τα κτήματα των αγιορείτικων μετοχιών που θα απαλλοτριωθούν επίσημα το 1932.
Αν και είναι νέο χωριό, έχει να επιδείξει μια μακραίωνη Ιστορία. Η περιοχή κατοικείται από τα αρχαία χρόνια. Στους ιστορικούς χρόνους άκμασαν δυο πόλεις. Η Σάνη αποικία των Ερετριέων, κτισμένη στη δυτική παραλία και η Σκίθαι κτισμένη στον Τορωναίο κόλπο. Κοντά στο σημερινό χωριό της Νέας Φώκαιας βρίσκονταν το χωριό του Αγίου Παύλου (το όνομα προφανώς το έλαβε από το Αγίασμα του Αποστόλου Παύλου που βρίσκεται στην περιοχή) που καταστράφηκε μεταξύ των ετών 1321 και 1407. Γι' αυτό και οι γεροντότεροι από τους κατοίκους της Κασσάνδρας ακόμη και σήμερα ονομάζουν τη Νέα Φώκαια, Άγιο Παύλο. Στο χώρο αυτό αναπτύχθηκε βαθμιαία μετά το 1407 το μετόχι της Αγιορείτικης Μονής του Αγίου Παύλου που ήταν από τα αξιολογότερα της Μονής. Η παρουσία της Μονής και τα δικαιώματά της ξεκινούν το Φεβρουάριο του 1407 με την έκδοση του χρυσόβουλου του Ιωάννου του Ζ' παλαιολόγου ο οποίος ήταν "Δεσπότης" (βασιλεύς) της τότε ημιαυτόνομης Θεσσαλονίκης.
Με το Χρυσόβουλο αυτό παραχωρήθηκε ένα μεγάλο μέρος των εισοδημάτων του Δημοσίου από την Κασσάνδρα σε πέντε Μονές του Αγίου Όρους και μία απ' αυτές ήταν και η νεοσύστατη Μονή του Αγίου Παύλου (κτήτορας της οποίας είναι ο Άγιος Παύλος ο Ξηροποταμίτης). Με άλλα σύγχρονα σχεδόν έγγραφα με το προαναφερθέν παραχωρήθηκε στη Μονή Αγίου Παύλου το Παλαιοχώριον (ερημωμένο χωριό) Άγιος Παύλος με τη γύρω καλλιεργήσιμη γη.
Με την πάροδο των αιώνων προστέθηκαν στον αρχικό πυρήνα του άλλα κτήματα. Το οικοδομικό συγκρότημα του σε θέση δεσπόζουσα ήταν απ' τα επιβλητικότερα του είδους στην Κασσάνδρα. Από τα κτίσματα του μετοχιού σώζονται μόνο δύο τμήματα των δύο μεγάλων ισογείων πτερύγων του 19ου αιώνος και ο ναός των 12 Αποστόλων. Ο ναός αυτός έχει δύο οικοδομικές φάσεις. Το ανατολικό μισό του ανάγεται πριν την επανάσταση του 1821, ενώ το δυτικό μισό του έγινε στα μέσα του 19ου αιώνος. Όλες οι εγκαταστάσεις του μετοχιού υπήρχαν γύρω από τον Πύργο μέχρι το 1930.
Στο λόφο του Πύργου, όπου σήμερα υψώνεται επιβλητικά ο Πύργος υπήρχε κατά τους προϊστορικούς χρόνους ένας αξιόλογος οικισμός ο οποίος μάλλον ιδρύθηκε γύρω στα 5.000 π.Χ. Ο προϊστορικός αυτός οικισμός με σημαντικότερες φάσεις στη νεολιθική και στην εποχή του χαλκού έζησε για 3.000 χρόνια περίπου με διαδοχικές καταστροφές και αναγεννήσεις. Δεν είναι γνωστό πότε εγκαταλείφθηκε οριστικά, φαίνεται ότι γύρω στο 1.000 π.Χ δεν υπήρχε πλέον.
Ο Πύργος είναι ο μοναδικός στην Χαλκιδική που διατηρείται μέχρι τις επάλξεις. Έχει διαστάσεις 7Χ7 μέτρα και ύψος 17 μέτρα. Δεν γνωρίζουμε πότε κτίσθηκε αν και επικρατεί η ατεκμηρίωτη άποψη ότι πρόκειται για κτίριο του 1407. Στον Πύργο το 1821 είχε εγκατεστημένο το στρατηγείο του ο αρχηγός της επανάστασης στη Χαλκιδική Εμμανουήλ Παπάς. Επίσης ο παλαιολόγειος πύργος στη Νέα Φώκαια χρησίμευε για τον έλεγχο της καλλιέργειας ελαιοδέντρων, της παραγωγής λαδιού και την μεταφορά του στην Θεσσαλονίκη. Ακριβώς η προστασία τροφοδοσίας της πόλης ήταν ο λόγος που οι Θεσσαλονικείς επανειλημμένα ζητούσαν από την Βενετία στα 1423 και 1429 να επιδιορθώσει το διατείχισμα της Ποτίδαιας και να ενισχύσει την άμυνα της χερσονήσου Κασσάνδρας στην επέκταση των Οθωμανών.
Το εκκλησάκι των 12 Αποστόλων χτίστηκε το 1868 μέσα στο μετόχι του Αγίου Παύλου και διατηρείται ως σήμερα. Η εκκλησία του αυτή ήταν ο πρώτος ενοριακός ναός των Μικρασιατών προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στο χώρο το 1924. Το κτίριο που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του λόφου χρησιμοποιήθηκε ως σχολείο από τους πρόσφυγες και ως σήμερα είναι γνωστό ως το «Παλιό Σχολείο».
Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου (ενοριακός ναός), χτίστηκε το 1938 από τους κατοίκους του χωριού. Στην εκκλησία δόθηκαν δύο ονόματα για τον εξής λόγο. Η Φώκαια της Μικράς Ασίας είχε 9.000 κατοίκους και γύρω στους 10 ναούς καθώς και επίσκοπο. Η έδρα της επισκοπής ήταν ο ναός της Αγίας Ειρήνης. Από άλλους ο σπουδαιότερος ήταν ο ναός του Αγίου Νικολάου καθότι ήταν θαλασσινοί οι Φωκιανοί. Όταν άρχισαν να κατασκευάζουν το ναό του χωριού οι μεν προερχόμενοι από τη Νέα Φώκαια της Μικράς Ασίας ήθελαν να τον αφιερώσουν στη μνήμη της Κοίμησης της Θεοτόκου γιατί στη Νέα Φώκαια της Μικράς Ασίας υπήρχε ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου με θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Αντίθετα οι Παλαιοφωκιανοί ήθελαν να την αφιερώσουν στον Άγιο Νικόλαο καθότι όπως έλεγαν «θαλασσινοί ήμασταν, θαλασσινοί θα είμαστε πάλι». Έτσι, έφθασαν στο συμβιβασμό να ονομασθεί «Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου και Κοιμήσεως της Θεοτόκου».
Το χωριό διαθέτει αξιόλογη τουριστική υποδομή, που περιλαμβάνει πολυτελή ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα δωμάτια, εστιατόρια, ουζερί, ταβέρνες, ψαροταβέρνες, καφετερίες, ζαχαροπλαστεία κ.τ.λ. 'Όσοι επιθυμούν νυχτερινή διασκέδαση μπορούν, εκτός από τα νεανικά μπαρ, να επιλέξουν για διασκέδαση κέντρα με ζωντανή μουσική.
Άλλα αξιοθέατα είναι η παλιά βρύση στην πλατεία του χωριού, αφιερωμένη στον εποικισμό του 1925, η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στο παλιό μετόχι του Διονυσίου και η λιμνούλα με τα χρυσόψαρα νότια του χωριού μέσα στο πευκοδάσος. Στο χώρο του Πύργου γίνονται σε όλη την καλοκαιρινή περίοδο πολιτιστικές εκδηλώσεις, που είναι ενταγμένες στα πλαίσια του Φεστιβάλ Κασσάνδρας.
Στο ιστορικό προσκήνιο η περιοχή της Νέας Φώκαιας μπαίνει μόλις στις αρχές του 15ου αιώνα. Τον Φεβρουάριο του 1407 εκδίδεται το χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ζ' Παλαιολόγου, ο οποίος ήταν «δεσπότης» (=βασιλεύς) της τότε ημιαυτόνομης Θεσσαλονίκης. Με το χρυσόβουλλο αυτό παραχωρήθηκε ένα μεγάλο μέρος των εισοδημάτων του Δημοσίου από την Κασσάνδρα, σε πέντε Μονές. Μία από αυτές ήταν η νεοσύστατη αγιορείτικη τού Αγίου Παύλου. Φαίνεται ότι με αυτό το έγγραφο ξεκίνησαν τα δικαιώματα της Μονής στην περιοχή που μας απασχολεί. Από άλλα έγγραφα, σχεδόν σύγχρονα με το προαναφερθέν, πληροφορούμαστε ότι στην Αγίου Παύλου παραχωρήθηκε το «παλαιοχώριον (=ερημωμένο χωριό) Άγιος Παύλος», με καλλιεργήσιμη γη έκτασης «δέκα ζευγαρίων», δηλαδή όση μπορεί να καλλιεργηθεί από δέκα ζευγάρια βοδιών. Επί πλέον δόθηκε στην Μονή το δικαίωμα αλιείας στην θάλασσα του κτήματος και η άδεια να συγκεντρώσει δεκαπέντε οικογένειες και να τις εγκαταστήσει στο νέο κτήμα της για να το καλλιεργούν.
Για το «παλαιοχώριον» δεν έχουμε καμιά άλλη πληροφορία, ούτε την ακριβή θέση του γνωρίζουμε. Χρησιμοποιώντας όμως ένα έγγραφο από το αρχείο της Μεγίστης Λαύρας, μπορούμε με βεβαιότητα να το ταυτίσουμε με το χωριό «Άγιος Παύλος» το οποίο το συνέδεε με την Άθυτο, το 1321, «αμαξιτή οδός» και πρέπει να βρισκόταν κάπου κοντά στην Νέα Φώκαια. Επομένως ό Άγιος Παύλος καταστράφηκε μεταξύ των ετών 1321 και 1407. Κάπου νοτιοανατολικά από τον Άγιο Παύλο και μέχρι την Άθυτο, βρισκόταν το μεγάλο μετόχι «τού Γυμνού», το οποίο ανήκε στην Μεγίστη Λαύρα και αναφέρεται ως κτήμα της τα έτη 1298-1329.
Έναντι των παραχωρήσεων τις οποίες προαναφέραμε, η Μονή δεν είχε καμιά υποχρέωση, ενώ οι αγρεργάτες της θα κατέβαλαν προς το Δημόσιο ετησίως το ένα τριακοστό των εισοδημάτων τους «ένεκεν της φύλαξης του καστελλίου και των λοιπών πύργων και εν καιρώ ανάγκης τής Κασσάνδρας.
Δεν έχουμε στοιχεία για το αν συγκεντρώθηκαν εν τέλει οι δεκαπέντε οικογένειες. Όσο για το μνημονευόμενο «καστέλιον», αυτό θα πρέπει να ήταν το μικρό κάστρο που κτίσθηκε στην προς τον Θερμαϊκό άκρη του διατειχίσματος της Κασσάνδρειας, στην Ποτίδαια.
Οι αναφερόμενοι πύργοι δεν μας είναι γνωστοί. Ίσως να αναφέρεται στον πύργο του Αγίου Παύλου και στον άλλον, του «Αγίου Γεωργίου», γνωστόν σήμερα ως πύργο της Σάνης.
Το 1415, με «ορισμό» του δεσπότη της Θεσσαλονίκης Ανδρονίκου Παλαιολόγου, παραχωρήθηκε στην μονή του Αγίου Παύλου και πάλι, ο αγρός (ο καλούμενος του Σουρού), για την φύτευση ελαιώνα κατάλοιπο του οποίου πρέπει να είναι τα παμπάλαια ελαιόδεντρα που βρίσκονται ακόμη στην παραλιακή θέση «Ελαιώνας», βορείως της Νέας Φώκαιας. Το τοπωνύμιο «Ελαιώνας» είναι προγενέστερο της άφιξης των προσφύγων και ήταν γνωστό στους αλιείς του Τορωναίου, διότι στην εκεί παραλία υπάρχει όρμος καλός για πολλούς καιρούς.
Με τον ίδιον «ορισμό» του ο Ανδρόνικος προικοδότησε την Μονή και με έξη «κοιλά» άλατος από την παραγωγή «της αλυκής της Κασσάνδρας». Πρόκειται για την πρώτη σαφή αναφορά στην συστηματική λειτουργία της μεγάλης αλυκής που υπήρχε ήδη από τους χρόνους της ρωμαιοκρατίας στην ελώδη περιοχή που σήμερα ονομάζεται «Γεράνι», στην ακτή του Θερμαϊκού, δυτικώς των Αγροτικών Φυλακών.
Το μετόχι που μας απασχολεί ήταν ένα από τα αξιολογότερα μετόχια της Μονής του Αγίου Παύλου. Με την πάροδο των αιώνων προσκυρώθηκαν στον αρχικό πυρήνα του και πολλά άλλα κτήματα. Το οικοδομικό συγκρότημά του, σε θέση δεσπόζουσα και φυσικώς οχυρωμένη, ήταν από τα επιβλητικότερα του είδους στην Κασσάνδρα.
Μέχρι το 1925 το μετόχι και ο προσφυγικός οικισμός υπάγονταν στην Κοινότητα της γειτονικής Αθύτου. Με το Διάταγμα της 30- 6-1925 (ΦΕΚ Α' 163/1925) ο συνοικισμός «Μετόχιον Αγίου Παύλου» μετονομάστηκε σε «Νέα Φώκαια» και αναγνωρίστηκε ως αυτοτελής Κοινότητα. Το 1928 απογράφηκαν στον οικισμό 617 κάτοικοι, ενώ η απογραφή του 1940 έδειξε αύξηση στους 1139. Μία νέα εποχή είχε αρχίσει στην περιοχή...
Οι πρώτοι πρόσφυγες αφού περιπλανήθηκαν κυνηγημένοι και κατατρεγμένοι για πάνω από 2 χρόνια, στα διάφορα μέρη της Μητροπολιτικής Ελλάδας, (Βόλος, Κρήτη, Πειραιάς, Αθήνα, Πάτρα, Θεσσαλονίκη ήταν οι κυριότεροι σταθμοί τους) ένα κύμα Φωκιανών προσφύγων δημιούργησε την Παλαιά Φωκαία Αττικής κοντά στην Ανάβυσσο, ένα άλλο κύμα από την Νέα Φωκαία της Μικράς Ασίας αποτέλεσε τους πρώτους κατοίκους του Χαϊδάρι στην Αττική ενώ ένα τρίτο κύμα και από τις δύο Φώκαιες της Μικράς Ασίας (Παλαιά και Νέα Φωκαία) άρχισε να φθάνει στις 14 Ιουλίου του 1924 στο τόπο αυτό και ίδρυσε την ΝΕΑ ΦΩΚΑΙΑ. Από εδώ θα ξεκινήσουν την νέα τους ζωή έχοντας βιώσει πέρα για πέρα το παράλογο του ξεριζωμού. Θα ακολουθήσουν τα σκληρά χρόνια της ανέχειας, της αρρώστιας, της καταφρόνιας, της διάκρισης και της καχυποψίας από την πλευρά του ντόπιου στοιχείου. Όμως θα τα νικήσουν όλα όπως όλη η προσφυγιά σ’ όλη την Ελλάδα. Θα ριζώσουν, θα ξεχωρίσουν και θα διακριθούν.
Στα οικήματα του μετοχιού βρήκαν καταφύγιο οι πρόσφυγες, από τη Φώκαια της Μικράς Ασίας το 1924 μετά τον διωγμό του 1922 και μετά από περιπλάνηση σε διάφορα μέρη του κυρίως Ελλαδικού χώρου. Η εκκλησία των 12 Αποστόλων ήταν ο πρώτος ενοριακός ναός τους και το οίκημα δίπλα στον Πύργο το πρώτο σχολείο τους. Όταν εγκαταστάθηκαν στα σπίτια του Εποικισμού το 1925 το οικοδομικό υλικό των μετοχικών κτιρίων χρησιμοποιήθηκε για οικοδόμηση βοηθητικών κτισμάτων δίπλα στα καινούρια σπίτια. Έτσι παρά τις αντιδράσεις των προεστών του χωριού με επικεφαλή τον πρώτο πρόεδρο της νεοσύστατης Κοινότητας Νικολάου Πασχάλη, η ανέχεια και η ανάγκη επιβίωσης των προσφυγών εξαφάνισε τα περισσότερα ερειπωμένα οικήματα του μετοχιού. Όλες οι εγκαταστάσεις του μετοχιού υπήρχαν γύρω από τον Πύργο μέχρι το 1930. Το 1928 απογράφηκαν στον οικισμό 617 κάτοικοι ενώ η απογραφή του 1940 έδειξε αύξηση στους 1139. Η δε απογραφή του 2001 έδειξε 2050 κατοίκους.
Μια νέα εποχή είχε αρχίσει στην περιοχή.
Το 1928 ο προσφυγικός οικισμός συγκροτείται επίσημα σε κοινότητα με πρώτο πρόεδρο τον Νικόλαο Πασχάλη. Οι πρώτες κατοικίες ήταν οι παράγκες και τα κτίσματα των αγιορείτικων μετοχιών της περιοχής. Το 1925 το Ελληνικό κράτος με την υπηρεσία αποκατάστασης προσφυγών κατασκεύασε 215 σπίτια και το πρώτο υδρευτικό δίκτυο που κατέληγε σε 8 βρύσες τσιμεντένιες σε διάφορα σημεία του χωριού σαν και αυτή που σώζεται στην άκρη της πλατείας. Τα πρώτα χρόνια καλλιέργησαν όπου έβρισκαν και την τελευταία σπιθαμή γης για να επιβιώσουν. Λίγο αργότερα το ελληνικό κράτος θα εκχωρήσει αρκετές εκτάσεις γης για τους πρόσφυγες ενώ θα αρχίσουν να καλλιεργούνται και τα κτήματα των αγιορείτικων μετοχιών που θα απαλλοτριωθούν επίσημα το 1932. Παράλληλα το κράτος θα διαθέσει ένα ζευγάρι βόδια ή ένα άλογο για κάθε 2 οικογένειες. Από το 1925 έως το 1932 οι πρόσφυγες θα επιδοθούν καθ’ υπόδειξη του κράτους στη δύσκολη καλλιέργεια του καπνού. Το 1932 τα καπνά θα καίγονται σε σωρούς έναντι 3 δρχ. ως αποζημίωση γιατί οι αγορές δεν μπορούσαν να τα απορροφήσουν.
Τότε θα επιδοθούν στην καλλιέργεια των σιτηρών και στην αμπελοκαλλιέργεια με την ποικιλία ΦΩΚΙΑΝΟ, που έφεραν από την Πατρίδα, παράλληλα με την ενασχόληση κάποιων με την αλιεία και την κτηνοτροφία.
Οι Φωκιανοί σαν Μικρασιάτες ήταν θεματοφύλακες της παράδοσης αλλά ταυτόχρονα επιρρεπείς στους νεωτερισμούς ιδίως στο τομέα της τεχνικής εξέλιξης. Γι’ αυτό ήταν οι πρώτοι στην Περιοχή που προχώρησαν στην εκμηχάνιση της γεωργίας.
ΔΗΜΟΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ: http://www.kassandra.gr/ Πολιτιστικός και Λαογραφικός Σύλλογος Νέας Φώκαιας: https://www.facebook.com/politistikossyllogos.nfwkaias https://www.facebook.com/p.s.n.fokaias
Η ιστορία της Νέας Φώκαιας
(τμημα ΣΤ'1 του δημοτικού σχολείου Νέας Φώκαιας): http://nea-fokaia.webnode.gr/
Ιώνιο Γυμνάσιο Νέας Φώκαιας http://blogs.sch.gr/gymnfok/
https://www.facebook.com/groups/1500611976884288/
Η Νέα Φώκαια είναι ένα από τα πολλά προσφυγικά χωριά της Χαλκιδικής πού οργανώθηκαν με βάση τον οικοδομικό πυρήνα ενός αγιορείτικου μετοχιακού συγκροτήματος. Στα χωριά αυτά η σχέση διατηρήθηκε, σε κάποιες περιπτώσεις, και με την χρήση του ονόματος της Μονής στην ονομασία του νέου χωριού (π.χ. Διονυσίου, Ζωγράφου, Βατοπέδι, Ξηροποτάμι).
Με την ίδρυση των νέων χωριών δημιουργήθηκαν νέοι φορείς ιστορικής παραδόσεως, οι οποίοι, με την πάροδο του χρόνου και την έλευση των νέων γενεών, αποκόπτονται σιγά-σιγά από τον έντονο συναισθηματικό δεσμό τους με τις χαμένες πατρίδες, υποκαθιστώντας τον προοδευτικά με τον δεσμό που δημιουργείται με τον καινούργιο τόπο. Αλλά ο καινούργιος τόπος έχει και αυτός το ιστορικό παρελθόν του, το οποίο ενστερνίζονται οι νέες γενιές των «προσφυγογενών» χωριών.
Χαρακτηριστική περίπτωση του παραδείγματος αυτού είναι η Νέα Φώκαια. Πρόσφυγες από την μικρασιατική Φώκαια, μετά την περιπλάνηση τους πού ακολούθησε την φυγή του 1922, βρήκαν καταφύγιο στο μεγάλο μετοχιακό κτηριακό συγκρότημα της αγιορείτικης μονής του Αγίου Παύλου στην Κασσάνδρα. Η εκκλησία του μετοχιού ήταν ο πρώτος ενοριακός ναός τους, μία από τις μετοχιακές πτέρυγες στέγασε το πρώτο σχολείο τους. Και όταν μετεγκαταστάθηκαν στα «ντάμια», το οικοδομικό υλικό των μετοχιακών κτηρίων χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση βοηθητικών κτισμάτων δίπλα στα καινούργια σπίτια. Έτσι, σιγά-σιγά, το περήφανο μετόχι ερημώθηκε και τα περισσότερα κτίσματά του εξαφανίστηκαν. Όμως αυτός ο συγχρωτισμός με τα κατάλοιπα του παρελθόντος που τους δέχθηκαν στην αγκαλιά τους, σαν μάννα στοργική, δημιούργησε τον δεσμό που έχει φέρει την «οικειοποίηση» του αλλότριου παρελθόντος. Αποτέλεσμα είναι η έντονη προσπάθεια των τοπικών παραγόντων κατά τα τελευταία χρόνια, για την γνωριμία και την ανάδειξη των ιστορικών κτισμάτων πού διασώθηκαν. Μία προσπάθεια η οποία δεν θα πρέπει να αποδοθεί μόνον στην διάθεση ενίσχυσης των τουριστικών πλεονεκτημάτων του τόπου, άλλα και στην «καθαρή» επιθυμία διατήρησης της «πατρογονικής μας» κληρονομιάς.
Σήμερα ο περήφανος πύργος του Αγίου Παύλου δεσπόζει στον τόπο και με το καινούργιο όνομα του, σαν «πύργος της Νέας Φώκιας», και δηλώνει μια ιστορία εξακοσίων ετών.
Στον παραθαλάσσιο λόφο όπου σήμερα υψώνεται ο πύργος, υπήρχε ένας αξιόλογος οικισμός κατά τους προϊστορικούς χρόνους, κατά τα φαινόμενα ιδρυμένος γύρω στο 5000 π.Χ.. Τότε. ο λόφος ήταν πολύ μεγαλύτερος προς την πλευρά της ακτής και η στάθμη της θάλασσας χαμηλότερη κατά δέκα μέτρα τουλάχιστον, με αποτέλεσμα η ακτογραμμή να βρίσκεται πολύ πιο μέσα από την σημερινή.
Ο προϊστορικός οικισμός, με σημαντικότερες φάσεις του την νεολιθική και την της εποχής του χαλκού, έζησε για τρεις χιλιάδες χρόνια περίπου, με διαδοχικές καταστροφές και αναγεννήσεις. Δεν γνωρίζουμε πότε εγκαταλείφτηκε οριστικά, αλλά φαίνεται ότι γύρω στο 1000 π.Χ. δεν υπήρχε πλέον.
Το 1996 διερευνήθηκε ανασκαφικά το εσωτερικό του πύργου, με βασικό στόχο την ανεύρεση στοιχείων που να βοηθούν στην χρονολόγησή του. Το μόνο πού βρέθηκε ήταν ένα στρώμα πυρκαγιάς στο υπόγειο, πού το αποδίδουμε στην καταστροφή του 1821. Κάτω από αυτό, το υπόγειο ήταν καθαρό, με κάποιες χρονολογικές ενδείξεις που θα μπορούσαν να ανάγονται στον 17ον αιώνα. Να θεωρήσουμε ότι τότε κτίσθηκε ο πύργος ή να αποδώσουμε τον μη εντοπισμό τεκμηρίων στον περιοδικό καθαρισμό του υπογείου από τους χρήστες του; Η συνέχιση της έρευνας στο αρχείο της Μονής πιθανώς να μας δώσει τις απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει η έρευνα τού κτηρίου.
Από τα υπόλοιπα μετοχιακά χτίσματα σώζονται μόνον τμήματα δύο μεγάλων ισογείων πτερύγων του 19ου αιώνα και ο μετοχιακός ναός, ο οποίος έχει δύο οικοδομικές φάσεις. Το ανατολικό μισό του είναι προεπαναστατικό, ενώ η προς δυσμάς επέκταση έγινε κατά τα μέσα τού 19ου αιώνα.
Το Αγίασμα της Κασσάνδρας βρίσκεται στην μικρή κοιλάδα αμέσως δυτικά ταυ πύργου. Στον μαλακό ασβεστολιθικό βράχο είναι σκαμμένο ένα μικρό σπήλαιο, διαμορφωμένο σήμερα σε παρεκκλήσι του Αγίου. Από το σπήλαιο αυτό ξεκινάει ένας χαμηλός και ευθύς διάδρομος, μήκους περίπου δέκα μέτρων και πλάτους 80 εκ., που οδηγεί στην μικρή και ανοικτή δεξαμενή του Αγιάσματος. Γωνιάζει δεξιά και, σε τρία μέτρα περίπου, καταλήγει στην μικρή και σκοτεινή ορθογώνια αίθουσα, όπου μπορείς να σηκωθείς όρθιος. Κατά μίαν άποψη πρόκειται για σκαπτό μακεδονικό τάφο. Φαίνεται ότι εδώ ήταν ο αρχικός λατρευτικός χώρος, ο οποίος κάποτε ήταν στολισμένος με τοιχογραφίες. Σήμερα σώζονται ελάχιστα λείψανα των τοιχογραφιών στις γωνίες της αίθουσας και η μαρμάρινη βάση ενός αρχαίου περιρραντηρίου, πιθανώς σχετιζόμενου με την Αγία Τράπεζα του εξωκκλησιού. Στην αίθουσα αυτή πηγαίνουν ακόμα και σήμερα κάποιες γυναίκες και παιδιά για να γδυθούν και να αποθέσουν τα εσώρουχα τους, «αποθέτοντας» μαζί και την ασθένεια η άλλο βάσανο τους, ακολουθώντας πανάρχαια παράδοση.
Γύρω στα χρόνια του Χριστού φαίνεται ότι δημιουργήθηκε ένας μικροσυνοικισμός στην ίδια θέση, του όποιου τα ίχνη είναι ελάχιστα και δυσδιάκριτα. Η λαϊκή παράδοση της Χαλκιδικής μας παραδίδει μία ενδιαφέρουσα ιστοριούλα για τον τόπο, πού θέλει να ανατρέχει σε «γεγονότα» του πρώτου μεταχριστιανικού αιώνα. Ο Απόστολος Παύλος πήγε στην Ιερισσό για να διδάξει τον Χριστιανισμό, αλλά οι Ιερισσιώτες δεν τον δέχθηκαν. Ο Παύλος καταδιωκόμενος δεν εύρισκε που να κρυφτεί και παρεκάλεσε τον Θεό να τον σώσει. Κατά θαυμάσιο τρόπο άνοιξε μπροστά του χάσμα της γης, στο οποίο μπήκε και γλύτωσε από τους διώκτες του. Κινούμενος μέσα από σήραγγα βγήκε κάποτε, με αντίστοιχο χάσμα, στην Κασσάνδρα. Κατά μία άλλη εκδοχή ο Απόστολος Παύλος διωκόμενος από τους ειδωλολάτρες της Κασσάνδρας κατέφυγε στο σπήλαιο αυτό, όπου κήρυττε κρυφά και εμβάπτιζε τους νέους Χριστιανούς, στην δεξαμενή του Αγιάσματος. Τα δύο χάσματα υπάρχουν μέχρι σήμερα και είναι αφιερωμένα, ως εξωκκλήσια, στον Απόστολο Παύλο ενώ και στα δύο αναβλύζει Αγίασμα.
Ο Απόστολος Παύλος είναι ο προστάτης πολιούχος της Νέας Φωκαίας και στον χώρο αυτό κάθε χρόνο στις 29-30 Ιουνίου(Αποστόλων Πέτρου και Παύλου), γίνεται λαμπρά πανηγύρι που συγκεντρώνει πλήθος πιστών από την γύρω περιοχή. Η λειτουργία τελείται στο εκκλησάκι του Αγίου Παύλου, που βρίσκεται στην είσοδο του χωριού. Για την έναρξη της λατρείας του Αποστόλου στο Αγίασμα της Κασσάνδρας δεν έχουμε στοιχεία, σίγουρα είναι παλαιότερη από τον 16ον αιώνα. Μετά την άφιξη και το ρίζωμα των προσφύγων από την Φώκαια Μικράς Ασίας το 1924 και για κάποιες δεκαετίες γινόταν παράλληλα με την Ιερά Πανήγυρη και λαϊκή πανήγυρης σε προέκταση αυτής στα καφενεία της παραλίας όπου οι ντόπιοι κάτοικοι των περιχώρων έρχονταν με κάθε μέσο (αυτοκίνητα, κάρα, γαϊδουράκια) για να δούνε τους Μικρασιάτικους χορούς του προσφυγικού στοιχείου μπάλο, καρσιλαμά και τον απτάλικο χορό.
