Αρχαιολογικές ανασκαφές στην Αρχαία Σκιώνη Archaeological excavations in Ancient Skioni
ΑΡΧΑΙΑ ΣΚΙΩΝΗ
Monday, August 31, 2020
Είναι η αρχαιότερη και από τις πιο σημαντικές πόλεις της χερσονήσου Παλλήνης κατά την αρχαιότητα στη νότια ακτή αυτής. Η έλλειψη ικανού ανασκαφικού υλικού - αφού ελάχιστες ανασκαφικές εργασίες, πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή αυτή - δε μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε πλήρως και σε ικανοποιητικό βαθμό την εξέλιξη της. Έτσι θα αρκεστούμε κυρίως στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, στις ελάχιστες εργασίες, οι οποίες υπάρχουν, και στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» του εθνικού μας ιστορικού Κωνσταντίνου ΓΙαπαρρηγοπούλου.
Για την ακριβή θέση της αρχαίας πόλεως έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις. Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί πως η πόλη βρισκόταν ανάμεσα στη Θέραμβο και τη Μένδη, καθώς αναφέρει με τη σειρά τις πόλεις της Παλλήνης, από τις οποίες ο Ξέρξης κατά την εκστρατεία του εναντίον της Ελλάδος παρέλαβε ναυτικές και στρατιωτικές δυνάμεις. Την ίδια πληροφορία, σχετικά με τη θέση της πόλης, μας δίνει και ο Σκύλακας στο έργο του «Περίπλους». Επίσης ο Άγγλος τοπογράφος και νομισματολόγος Γουλιέλμος Μαρτίνος Λήκ (G. Μ. Leake), ο οποίος επί δύο ολόκληρα χρόνια από το 1805 περιόδευε την Ελλάδα διερευνώντας και καθορίζοντας τις αρχαίες τοποθεσίες και συλλέγοντας νομίσματα, ακολουθώντας το Σκύλακα, τοποθετεί την αρχαία Σκιώνη ανάμεσα στα ακρωτήρια Καναστραίο και Ποσείδι. Μερικοί ιστορικοί και περιηγητές από σύγχυση την τοποθετούν απέναντι από την Τορώνη στην ανατολική πλευρά της χερσονήσου Κασσάνδρας, στον όρμο Χρούσου. Και τούτο, γιατί ερμήνευσαν εσφαλμένα ένα χωρίο του ιστορικού Θουκυδίδη, στο οποίο αναφέρεται πως ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας πέρασε από την Τορώνη απέναντι στη Σκιώνη της Παλλήνης. Οι περισσότεροι ερευνητές την τοποθετούσαν σωστά στα νότια της δυτικής πλευράς της χερσονήσου, χωρίς όμως να προσδιορίζουν και την ακριβή θέση της. Ο θεολόγος Γυμνασιάρχης Π. Στάμος στο βιβλίο του «Η ηρωική Κασσάνδρα ανά τους αιώνας» (Αθήνα 1961), λέει για τη θέση της πόλεως τα εξής: «Πιθανότατα εκείτο επί της παραλίας μεταξύ Παναγίας Φανερωμένης και Λουτρών Αγίας Παρασκευής».
Το 1986 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές στο χώρο αυτό από την Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, προσδιορίστηκε η ακριβής θέση της αρχαίας πόλεως και οριοθετήθηκε η περιοχή της. Η θέση της εντοπίστηκε σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων νοτιότερα από το σημερινό χωριό «Νέα Σκιώνη» στο ύψωμα, το οποίο οι σημερινοί Σκιωναίοι ονομάζουν «Μύτικα», καθώς και στην παραθαλάσσια περιοχή κάτω από αυτό, όπου βρισκόταν το αρχαίο λιμάνι της πόλης.
Κατά το Θουκυδίδη η Αρχαία Σκιώνη ιδρύθηκε από Αχαιούς της Πελλήνης της Πελοποννήσου, όταν επέστρεφαν από την Τροία μετά το τέλος του Τρωικού πολέμου και παρασύρθηκαν από την τρικυμία και εγκαταστάθηκαν εκεί. Έτσι η παρουσία της αρχαίας αυτής πόλης σημειώνεται το 12ο π.Χ. αιώνα. Υπάρχει ακόμη και η εξής παράδοση σχετικά με την ίδρυση της. Κατά την επιστροφή τους από την Τροία, οι Αχαιοί της Πελλήνης της Πελοποννήσου σταμάτησαν στο σημείο αυτό ή για να ξεχειμωνιάσουν ή για να προμηθευτούν τρόφιμα, νερό και άλλα, απαραίτητα για το ταξίδι. Τότε οι Τρωαδίτισσες σκλάβες, τις οποίες κουβαλούσαν μαζί τους οι Αχαιοί, τους έκαψαν τα πλοία, για να απαλλαγούν από τα βάσανα της σκλαβιάς τα οποία τις περίμεναν στην Αχαΐα. Για αυτό οι Πελληνείς αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν στην περιοχή αυτή και να παντρευτούν τις σκλάβες τους.
Στη συνέχεια η Σκιώνη αποικίστηκε από Ευβοείς αποίκους. Έτσι τουλάχιστο πιστεύουν πολλοί ιστορικοί. Και μπορεί να είναι πιστευτό αυτό, αφού οι Ευβοείς κατά την περίοδο της μετακίνησης και εξάπλωσης των ελληνικών φύλων ανέπτυξαν πλούσια αποικιακή δράση. Άποικοι από την Εύβοια ανέβαιναν συνεχώς και αποίκιζαν διάφορες περιοχές της Παλλήνης. Κάποιοι από αυτούς έφτασαν, πιθανόν, και στη Σκιώνη, εγκαταστάθηκαν εκεί, αναμείχτηκαν με τους Αχαιούς Πελληνείς και με τον καιρό υπερίσχυσαν αριθμητικά. Έτσι η πόλη πήρε ευβοϊκή μορφή και παρουσιάζεται στους ιστορικούς χρόνους ως αποικία των Ευβοέων. Παρά την ευβοϊκή της όμως όψη η πόλη διατήρησε αρκετά χαρακτηριστικά από τους πρώτους Αχαιούς αποίκους. Όπως μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης, οι Σκιωναίοι καυχιόνταν πως κατάγονταν από τους Πελληνείς. Αυτό το δείχνουν και με την αποτύπωση του ήρωα του Τρωικού πολέμου Πρωτεσίλαου στα νομίσματα τους, το οποίο είναι μια ανάμνηση από το προγονικό τους παρελθόν και μια πολύ στενή σχέση με τον Τρωικό πόλεμο.
Η θέση, στην οποία ιδρύθηκε η Αρχαία Σκιώνη, ήταν στρατηγικής σημασίας. Ήταν κτισμένη σε φυσικά οχυρωμένο μέρος, ώστε να προφυλάγεται από τους διάφορους επιδρομείς. Η περιοχή, πλούσια σε ναυπηγήσιμη ξυλεία, βοήθησε σημαντικά, ώστε πολύ γρήγορα να αναπτύξει μεγάλη εμπορική κίνηση και να αναδειχτεί σε αξιόλογη και υπολογίσιμη ναυτική δύναμη. Ήταν η πρώτη πόλη, την οποία συναντούσαν τα πλοία ερχόμενα από τις νότιες θάλασσες. Το λιμάνι της αποτέλεσε σταθμό της δυτικής ακτής της χερσονήσου Παλλήνης. Από αυτό ξεκινούσαν τα πλοία ή έρχονταν πλοία άλλων πόλεων, για να προμηθευτούν τα προϊόντα, τα οποία παρήγε η πόλη - όπως είναι το κρασί, το λάδι, το μέλι, η ξυλεία κ.ά. - ή να φέρουν σ' αυτή τα δικά τους. Έτσι ήρθε σε άμεση επικοινωνία με όλες τις αναπτυγμένες πόλεις της εποχής της, τόσο τις κοντινές, όσο και τις πιο μακρινές, με αποτέλεσμα να καταστήσει γνωστή την παρουσία της στην ιστορία, άλλοτε ανεξάρτητη και ισότιμη σύμμαχος και άλλοτε πάλι υποταγμένη στους ισχυρότερους.
Στην εποχή των Μηδικών πολέμων η πόλη, χωρίς τη θέληση της, αναγκάστηκε να υποκύψει στις επιθυμίες των Περσών και να τους ενισχύσει με πλοία και στρατό. Ο Σκιωναίος όμως Σκυλλίης, ο καλύτερος δύτης της εποχής του, όταν ο στόλος των Περσών έφτασε στις Αφέτες, βούτηξε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε στο Αρτεμίσιο, όπου βρισκόταν ο στόλος των Ελλήνων. Εκεί πληροφόρησε τους Έλληνες στρατηγούς για τα σχέδια των Περσών, οι οποίοι είχαν αποφασίσει να αποκλείσουν τον ελληνικό στόλο στα στενά του Ευρίπου. Ο Ηρόδοτος πιστεύει πως ο Σκυλλίης έφτασε στο Αρτεμίσιο με βάρκα. Έτσι οι Σκιωναίοι με το Σκυλλίη προσέφεραν την πιο μεγάλη υπηρεσία για το καλό της Ελλάδας.
Μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας η πόλη επαναστάτησε εναντίον των Περσών και απέστειλε βοήθεια στην Ποτίδαια, την οποία πολιορκούσε ο Πέρσης στρατηγός Αρτάβαζος. Αρχηγός του επικουρικού σώματος των Σκιωναίων ήταν ο Τιμόξεινος, ο οποίος όμως θέλησε να προδώσει την πόλη και να βοηθήσει τους Πέρσες να καταλάβουν την Ποτίδαια.
Μετά τους Μηδικούς πολέμους η Σκιώνη εντάσσεται στην Αθηναϊκή συμμαχία, συμμετέχει ως ισότιμο μέλος σ' αυτή και καταβάλλει στο συμμαχικό ταμείο της Δήλου ως φόρο έξι (6) τάλαντα ετησίως. Δυστυχώς όμως η Αθηναϊκή ηγεμονία κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου έγινε πολύ καταπιεστική και ανυπόφορη για την πόλη. Γι' αυτό κατά το ένατο έτος του πολέμου (424 π.Χ.) η πόλη αποστάτησε από τους Αθηναίους προς το Βρασίδα, το Σπαρτιάτη στρατηγό, τον οποίο οι Σκιωναίοι δέχτηκαν ως ελευθερωτή της Ελλάδας με πολλές και μεγάλες τιμές. Οι Αθηναίοι εξοργισμένοι για την αποστασία της Σκιώνης έστειλαν εναντίον αυτής και της Μένδης, η οποία είχε αποστατήσει και αυτή μετά τη Σκιώνη, πενήντα (50) τριήρεις και 3.000 περίπου στρατιώτες. Αθηναίους και συμμάχους, με αρχηγούς τους στρατηγούς Νικία και Νικήρατο. Πρώτα πολιόρκησαν τη Μένδη, η οποία έπεσε και λεηλατήθηκε. Στη συνέχεια οι Αθηναίοι πολιόρκησαν τη Σκιώνη. Μετά από πολιορκία δύο περίπου ετών οι Αθηναίοι κυρίευσαν την πόλη, κατάσφαξαν όλους τους άνδρες και πούλησαν τα γυναικόπαιδα ως δούλους. Στην έρημη πια πόλη έφεραν και εγκατέστησαν φυγάδες από την Πλάταια. Έτσι χάθηκε η ένδοξη και αξιόλογη αυτή πόλη, η οποία με τη συνεχή και σε πανελλήνιο επίπεδο δραστηριότητα της κατέστησε αισθητή την παρουσία της και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ελλάδας.
Στους κατοπινούς χρόνους θα παρουσιάσει κάποιες αναλαμπές, όχι όμως πολύ αξιόλογες. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Λύσανδρος έδιωξε τους Πλαταιείς αποίκους και την αθηναϊκή φρουρά και επαναπάτρισε στη Σκιώνη όσα γυναικόπαιδα των Σκιωναίων είχε φυγαδεύσει στην Όλυνθο ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας από την αρχή της πολιορκίας της πόλης.
Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, τέλος του 5ου π.χ. αιώνα, συμμετέχει ως μέλος στη Χαλκιδική συμμαχία, την οποία αποτελούσαν 32 πόλεις της Χαλκιδικής. Η συμμαχία όμως αυτή πολύ γρήγορα διαλύθηκε, γιατί μία καινούρια δύναμη εμφανίστηκε στο προσκήνιο, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος ο Β'. Αυτός έδωσε το τελειωτικό κτύπημα στην πόλη, η οποία καταστράφηκε όχι όμως ολοκληρωτικά. Παρέμεινε ως ένας μικρός οικισμός μακριά από τη δόξα του ιστορικού της παρελθόντος.
Στους ρωμαϊκούς χρόνους και από το 148 π.Χ. ως τον 4ο μ.Χ. αιώνα η περιοχή ζει κάποια άνθηση. Το λιμάνι της πόλεως επανέκτησε και πάλι την προηγούμενη στρατηγική τον σημασία και ένας μεγάλος οικισμός αναπτύχτηκε γύρω από την περιοχή της σημερινής Παναγίας Φανερωμένης.
Ο Στράβωνας την αναφέρει ως μία από τις τέσσερις σπουδαίες πόλεις της Παλλήνης. Από τα τέλη του 3ου μ.Χ. αιώνα και κατά τη βυζαντινή περίοδο, όπως μας πληροφορεί ο εθνικός μας ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, διάφορα βαρβαρικά φύλα (Γότθοι, Ούννοι, Σλάβοι, Άβαροι, Σαρακηνοί κ.α.) πολιορκούν τις μεγάλες πόλεις, όπως την Θεσσαλονίκη και την Κασσάνδρεια, και προκαλούν μεγάλες καταστροφές στην επαρχία, και ασφαλώς και στην περιοχή της Σκιώνης. Τελικά τον 6ο μ.Χ. αιώνα οι Ούννοι κυρίευσαν την Κασσάνδρεια και έκαψαν και σκότωσαν ότι βρήκαν μπροστά τους. Τότε χάθηκε, ολοκληρωτικά πια θα λέγαμε, η Αρχαία Σκιώνη υστέρα από ιστορική παρουσία δεκαοκτώ αιώνων με πλούσια δημιουργική δράση.
Στην ίδια περίπου περιοχή στο μεταίχμιο των βυζαντινών χρόνων και της τουρκοκρατίας αναβίωσε ένας μικρός οικισμός με το όνομα «Τσαπράνι», στα ΒΑ του σημερινού χωριού και σε υψόμετρο 200 περίπου μέτρων από τη θάλασσα. Μετά το 1930 το μεσόγειο χωριό άρχισε να εγκαταλείπεται από τους κατοίκους του, οι οποίοι προτίμησαν να εγκατασταθούν στην ακτή. Τον οικισμό, που ίδρυσαν εκεί, τον ονόμασαν Νέα Σκιώνη, όνομα το οποίο διατηρεί μέχρι σήμερα με την καινούργια κοσμοπολίτικη τουριστική όψη του. Το καινούριο χωριό είναι ένας ήσυχος παραλιακός οικισμός, που περιβάλλεται από ελαιώνες. Η παραλία του χωριού βραβεύεται επί σειρά ετών με «γαλάζια σημαία».
Η περιοχή της αρχαίας Σκιώνης δεν έχει ερευνηθεί αρχαιολογικώς σε μεγάλη έκταση. Η ΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων έχει διενεργήσει δύο ανασκαφές. Η πρώτη έρευνα διεξήχθη από τον Κώστα Σισμανίδη τα έτη 1986 και 1991 σε αγροτεμάχιο που βρίσκεται στο ανατολικό ήμισυ της πόλης (θέση «Μύτικας») ανοίχτηκαν εννέα μικρές δοκιμαστικές τομές και δύο μεγαλύτερα σκάμματα, όπου αποκαλύφθηκαν οικοδομικά λείψανα και άλλα ευρήματα της κλασικής περιόδου. Η δεύτερη ανασκαφή πραγματοποιήθηκε από τις Ελισάβετ-Μπετίνα Τσιγαρίδα και Δόμνα Μανταζή τα έτη 2003 και 2004, κάλυψε έκταση περίπου 300 τ.μ. στη θέση «Παναγία», ένα χιλιόμετρο βορείως της αρχαίας Σκιώνης, και έφερε στο φως τμήμα του αρχαϊκού νεκροταφείου της πόλης καθώς και τμήμα νεκροταφείου της πρώιμης εποχής του χαλκού. Και για τις δύο έρευνες διαθέτουμε μόνο τις προκαταρκτικές αναφορές που δημοσίευσαν οι ανασκαφείς στο Αρχαιολογικό Δελτίο και στο ΑΕΜΘ.
● ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Επιφανειακές έρευνες και δοκιμαστικές τομές στο λόφο του Προφήτη Ηλία, ένα χιλιόμετρο βορείως της Σκιώνης, αποκάλυψαν ίχνη οικισμού της Νεώτερης Νεολιθικής και της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Η θέση βρίσκεται στη δυτική παρειά του λόφου, πολύ κοντά στο προϊστορικό νεκροταφείο και σε άμεση οπτική επαφή με αυτό.
● ΠΡΩΪΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οικισμός της Νεώτερης Νεολιθικής και της Πρώιμης Χαλκοκρατίας φαίνεται να είχε αναπτυχθεί στη δυτική πλευρά του λόφου του Προφήτη Ηλία, σε μικρή απόσταση από το προϊστορικό νεκροταφείο. Το νεκροταφείο της πρώιμης εποχής του χαλκού εντοπίστηκε στη θέση «Παναγία», σε υψόμετρο περίπου 10 μ., πολύ κοντά στην ακτή. Ο ανασκαμμένος χώρος καλύπτει 80 τ.μ. και ακολουθεί την έντονη κλίση του εδάφους. Στο νεκροταφείο, που καλυπτόταν από μικρούς αργούς λίθους, παρατηρήθηκαν δύο τρόποι ταφής: η καύση, που είναι και ο επικρατέστερος τρόπος, και ο εγχυτρισμός. Χαρακτηριστικό στοιχείο του νεκροταφείου αυτού αποτελεί η οργάνωσή του με ταφικούς περιβόλους. Εντοπίστηκαν 13 περίβολοι διαφόρων σχημάτων (κυρίως κυκλικοί, αλλά και ελλειψοειδείς και τόξα) που διασώζουν από μία έως τρεις σειρές λίθων. Οι περίβολοι έχουν διάμετρο 1,50-2,50 μ.· η ακτίνα των τόξων κυμαίνεται από το 0,30 μ. έως το 1,00 μ.. Στο εσωτερικό 10 περιβόλων βρέθηκαν 12 τεφροδόχα αγγεία, από τα οποία τα περισσότερα είχαν τοποθετηθεί ανεστραμμένα πάνω σε πλακαρή πέτρα ή πάνω στο χώμα. Σε λίγες περιπτώσεις τα τεφροδόχα αγγεία έστεκαν όρθια και μία φιάλη έφρασσε το στόμιό τους. Σε καμία περίπτωση δεν βρέθηκαν θήκες για τα τεφροδόχα. Στα σχήματα των αγγείων δεν παρατηρείται μεγάλη ποικιλία. Τα θρυμματισμένα οστά μαζεύονταν προσεκτικά μετά την πλήρη καύση τους και τοποθετούνταν στο αγγείο χωρίς τα υπολείμματα της καύσης. Στην περίπτωση ενός τεφροδόχου που έχει συντηρηθεί τα οστά ανήκουν σε παιδί. Από ό,τι φαίνεται με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία, οι ταφές ήταν ακτέριστες. Βρέθηκαν, όμως, αρκετά κομμάτια σπασμένων αγγείων ανάμεσα στους λίθους που κάλυπταν το νεκροταφείο.
Γενικώς τα ανασκαφικά ευρήματα δεν δίνουν αρκετά στοιχεία για την ακριβή χρονολόγηση αυτών των ταφών. Φαίνεται ότι οι εγχυτρισμοί κατάργησαν τους περιβόλους με τα τεφροδόχα αγγεία και είναι πιθανό να χρονολογούνται στο τέλος της μέσης και στην αρχή της ύστερης φάσης της πρώιμης εποχής του χαλκού. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα υπολείμματα ορθογώνιου κτίσματος διαστάσεων 2x2,5 μ. στο νοτιοανατολικό άκρο του νεκροταφείου. Σώζονται μόνο δύο σειρές αργών λίθων από τη θεμελίωση του κτηρίου. Στο εσωτερικό βρέθηκαν άφθονες ωμές πλίνθοι, πιθανότατα από την ανωδομή του κτίσματος. Κάτω από τις πλίνθους ανακαλύφθηκαν πολλά θραύσματα αγγείων, αλλά και ολόκληρα κύπελλα, σφονδύλια, ένα βαρίδιο, λίγα οστά ζώων και αποθηκευτικό αγγείο που βρέθηκε κατά χώραν. Το κτήριο πρέπει να χρησιμοποιούνταν για ταφικές τελετουργίες, αν και τα έως τώρα δεδομένα δεν αποδεικνύουν τη χρήση του αποκλειστικά για αυτόν το σκοπό. Το προϊστορικό νεκροταφείο της Σκιώνης πρέπει να χρησιμοποιήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Στο τμήμα με τους ταφικούς περιβόλους τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι οι νέοι περίβολοι δεν καταστρέφουν τους παλιούς. Αντίθετα, οι ταφικοί πίθοι διαταράσσουν σε μεγάλο βαθμό τους περιβόλους. Τα πρώτα αποτελέσματα από τη μελέτη της κεραμικής που προήλθε από το νεκροταφείο ανάγουν τη χρήση του χώρου από την πρώιμη φάση έως και το τέλος της μέσης φάσης της πρώιμης εποχής του χαλκού.
● ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ
Η Ιουλία Βοκοτοπούλου αναφέρει ότι εντός των τειχών της Σκιώνης βρέθηκαν λείψανα κατοικιών της πρώιμης εποχής του σιδήρου.
● ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Στην αρχαϊκή περίοδο ανήκουν μάλλον υπολείμματα ενός μνημειακού οικοδομήματος που ανακαλύφθηκαν στο ανατολικό ήμισυ της πόλης. Σε αρχαίο μεγάλο λάκκο βρέθηκαν πεταμένες περίπου 50 ασβεστολιθικές λιθόπλινθοι, μήκους 0,50-1,30 μ., επιμελώς κατασκευασμένες σε αρκετές διακρίνονται ανάγλυφα κυμάτια, περιτένειες ή αναθυρώσεις. Η καταστροφή του οικοδομήματος τοποθετείται από τον ανασκαφέα στον 4ο αιώνα π.Χ. Τμήμα του αρχαϊκού νεκροταφείου της πόλης ανασκάφηκε στη θέση «Παναγία», ένα χιλιόμετρο βορείως της Σκιώνης, σε άμεση γειτνίαση με το προϊστορικό νεκροταφείο. Οι 19 τάφοι που διερευνήθηκαν περιείχαν όλοι παιδικές ταφές· είχαν κοινό προσανατολισμό (ΝΑ-ΒΔ) και ήταν ανοιγμένοι σε χωμάτινα άνδηρα. Οι περισσότεροι τάφοι ήταν κιβωτιόσχημοι, δηλαδή λάκκοι επενδυμένοι με πήλινες επίπεδες πλάκες . Αυτός ο τύπος κιβωτιόσχημου τάφου με την επένδυση από πήλινες πλάκες δεν έχει βρεθεί σε άλλη θέση της Χαλκιδικής. Οι υπόλοιποι τάφοι ήταν εγχυτρισμοί (σε αμφορείς και πίθους) και λακκοειδείς. Οι περισσότερες ταφές περιείχαν πλούσια κτερίσματα: πήλινα αγγεία, γυάλινα φοινικικά αλάβαστρα, πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων, πήλινες γυναικείες και ανδρικές προτομές, αργυρά περικάρπια, χάλκινη στλεγγίδα . Σε αρκετές περιπτώσεις βρέθηκαν κτερίσματα και έξω από τους τάφους, συνήθως είναι κομμάτια πήλινων αγγείων και ειδωλίων, απομεινάρια ταφικών τελετουργιών που λάμβαναν χώρα μετά την ταφή. Το ίδιο έθιμο συναντάται και σε άλλα νεκροταφεία της Χαλκιδικής κατά τον ύστερο 6ο και τον 5ο αιώνα π.Χ. Βρέθηκαν γύρω στα 200 αγγεία: τα περισσότερα (περίπου τα 3/4) μελανόμορφα του ύστερου 6ου και των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ., μικρότερος αριθμός κορινθιακών αγγείων του ύστερου 6ου αιώνα π.Χ. και προϊόντα ντόπιων εργαστηρίων. Τα πολλά πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων που περιέχονταν στις ταφές κατασκευάστηκαν πιθανότατα σε ιωνικά εργαστήρια.
● ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Στην κλασική περίοδο ανάγεται ένα μεγάλο δημόσιο κτήριο, και αυτό στο ανατολικό ήμισυ της πόλης, του οποίου έχει αποκαλυφθεί μόνο η βορειοανατολική γωνία (ο βόρειος τοίχος έχει ανασκαφεί σε μήκος 20 μ., ενώ ο ανατολικός τοίχος διερευνήθηκε μόνο στην αρχή του, εκεί όπου ενώνεται με τον βόρειο). Οι τοίχοι, που είναι χτισμένοι κατά το ισοδομικό σύστημα, σώζονται έως το ύψος του ενός μέτρου και περιτρέχονται εξωτερικά από λιθόστρωτο δρόμο. Αμέσως στα ανατολικά του κτηρίου αυτού ξεκίνησε η αποκάλυψη ενός ακόμα, σύγχρονου με το προηγούμενο, κτίσματος. Τα οικοδομικά κατάλοιπα συμπληρώνονται με πολυάριθμα κινητά ευρήματα: πλούσια κεραμική, μετάλλινα μικροαντικείμενα και χάλκινα νομίσματα των κλασικών χρόνων. Στην ίδια περιοχή της πόλης όπου έγιναν οι διερευνητικές τομές το 1986 ανασκάφηκαν και άλλα οικοδομικά λείψανα της κλασικής περιόδου. Ο Benjamin Meritt σημείωσε το 1923 ότι η επιφάνεια του λόφου όπου τοποθετείται η πόλη της Σκιώνης ήταν κατάσπαρτη με όστρακα από αγγεία κλασικών χρόνων και ότι στην κορυφή του λόφου διατηρούνταν υπολείμματα ενός πύργου του 4ου αιώνα π.Χ.
● ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ - ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Η ανασκαφική έρευνα δεν έχει έως τώρα αποδώσει ευρήματα της ελληνιστικής περιόδου από τη Σκιώνη. Το πιθανότερο είναι ότι η πόλη δεν απέφυγε τη μοίρα των υπολοίπων πόλεων της Παλλήνης στο τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. Η ίδρυση της Κασσάνδρειας το 315 π.Χ. και ο αναγκαστικός συνοικισμός οδήγησε σε ερήμωση τα παλαιά αστικά κέντρα της χερσονήσου. Οι αρχαιολογικές ενδείξεις παραπέμπουν στην ύπαρξη μόνο χωριών και μικρών αγροτικών εγκαταστάσεων. Στους ρωμαϊκούς χρόνους επήλθε μεταβολή: περιορίζεται το μέγεθος της Κασσάνδρειας και ιδρύονται πολλοί νέοι οικισμοί, που είναι συχνά παράλιοι και συνδέονται με την ύπαρξη κεραμικών κλιβάνων. Μία τέτοια περίπτωση αναφέρεται από τη Βοκοτοπούλου σε σχέση με τη Σκιώνη.
Ο Πρωτεσίλαος ήταν ήρωας Θεσσαλός, που καταγόταν από τη Φυλάκη, στην περιοχή της Φθιώτιδος Αχαΐας· γιος του Ιφίκλου (που ήταν γιος του Φυλάκου) και της Αστυόχης, αδελφός του Ποδάρκη. Αμέσως μετά το γάμο του με τη Λαοδάμεια έφυγε από την πατρίδα του για να λάβει μέρος στην εκστρατεία κατά της Τροίας, επικεφαλής πλοίων. Όταν ο στόλος των Αχαιών έφτασε στα παράλια του Ιλίου, ο Πρωτεσίλαος πρώτος απ’ όλους πάτησε στη στεριά και πρώτος απ’ όλους σκοτώθηκε στις μάχες και με αυτόν τον τρόπο εκπληρώθηκε ένας χρησμός που προέβλεπε ότι εκείνος που θα πατήσει πρώτος την άμμο της Τροίας, θα είναι και ο πρώτος που θα πεθάνει. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Πρωτεσίλαος υπήρξε ανδρείος πολεμιστής, που ξεπερνούσε ακόμη και τον Αχιλλέα σε γενναιότητα. Μετά το θάνατό του, την ηγεσία των ανδρών του ανέλαβε ο νεώτερος αδελφός του Ποδάρκης. Όταν οι Τρώες με αρχηγό τον Έκτορα επιτέθηκαν εναντίον των προσορμισμένων πλοίων των Αχαιών με σκοπό την πυρπόληση του εχθρικού στόλου, ώστε οι Αχαιοί να μην μπορούν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, το πλοίο του Πρωτεσιλάου, παρά τη λυσσαλέα αντίσταση του Αίαντος, πήρε πρώτο φωτιά. Η πυρκαγιά αυτή έγινε αφορμή να βγεί στη μάχη ο Πάτροκλος, ντυμένος τα όπλα του Αχιλλέα, για να βοηθήσει στην απόκρουση των Τρώων μαζί με τους Μυρμιδόνες. Οι Τρώες υποχώρησαν προς την πόλη και η φωτιά έσβησε πριν κάψει ολοσχερώς το πλοίο του Πρωτεσιλάου. Η αναχώρηση του νεόνυμφου Πρωτεσιλάου για την Τροία αμέσως μετά το γάμο του και ο πρόωρος θάνατός του αποτέλεσαν έμπνευση για την ανάπτυξη, κυρίως κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., ενός μύθου σχετικά με το νιόπαντρο ζευγάρι, τα κύρια σημεία του οποίου είναι τα εξής: ο Πρωτεσίλαος και η Λαοδάμεια δεν πρόλαβαν να ολοκληρώσουν κάποιες τελετές προς τιμήν της Αφροδίτης και η θυμωμένη θεά τούς εκδικείτ αιώνα Η Λαοδάμεια δεν μπορεί να αντέξει τον πόνο για το χαμό του συζύγου της και σχεδόν χάνει τα λογικά της·αλλά και ο Πρωτεσίλαος στον Άδη δεν μπορεί να ξεχάσει τη σύζυγό του και θλίβεται βαθιά. Ο ήρωας παρακαλεί τους άρχοντες του Κάτω Κόσμου να του επιτρέψουν να ανέλθει στον κόσμο των ζωντανών, για να συναντηθεί με τη Λαοδάμεια, υποσχόμενος να την πείσει να τον ακολουθήσει στον Άδη. Ο Πλούτων και η Περσεφόνη συμφωνούν δίνοντάς του διορία 3 ωρών (ή μίας ημέρας). Ο Πρωτεσίλαος επιστρέφει στο σπίτι του με την όψη που είχε όταν έφυγε για την Τροία και οι δύο νέοι συναντώνται και πάλι. Όταν, όμως, ο Πρωτεσίλαος φεύγει για να γυρίσει πίσω στον Κάτω Κόσμο, η Λαοδάμεια είναι ακόμη πιο απαρηγόρητη από πριν και πεθαίνει. Ο τάφος του Πρωτεσιλάου βρισκόταν στον Ελαιούντα της Θρακικής Χερσονήσου· ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί ότι γύρω από τον τάφο του ήρωα υπήρχε τέμενος με πολλά πλούτη, καθώς και ναός. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, στο τέμενος φύτρωναν φτελιές, οι οποίες ξεραίνονταν μόλις ψήλωναν τόσο, ώστε να «βλέπουν» το Ίλιον. Στον τάφο του Πρωτεσιλάου πραγματοποίησε θυσία ο Μέγας Αλέξανδρος, στο ξεκίνημα της εκστρατείας του στην Ασία. Ιερό του Πρωτεσιλάου υπήρχε και στη Φυλάκη, όπου τελούνταν και αγώνες προς τιμήν του ήρωα.
Σύμφωνα με μία εντελώς διαφορετική παραλλαγή, που μας παραδίδεται από τον Κόνωνα (1ος αιώνα π.Χ. - 1ος αιώνα μ.Χ.), ο Πρωτεσίλαος δεν πέθανε στην Τροία. Κατά την επιστροφή του στη Θεσσαλία, τα πλοία του προσορμίστηκαν για ανεφοδιασμό στη χερσόνησο της Παλλήνης, ανάμεσα στη Μένδη και στη Σκιώνη. Ενώ οι άνδρες απουσίαζαν στη στεριά, η Αιθίλλα, κόρη του Λαομέδοντος και αδελφή του Πριάμου, που βρισκόταν μεταξύ των αιχμαλώτων, πείθει τις υπόλοιπες Τρωαδίτισσες να βάλουν φωτιά στα πλοία, προκειμένου να εμποδιστεί η επιστροφή των Ελλήνων στα σπίτια τους. Αυτό το γεγονός οδήγησε στην ίδρυση της Σκιώνης. Ο Τζέτζης (12ος αιώνα μ.Χ.) σε σχόλιο στον Λυκόφρονα (3ος αιώνα π.Χ.) αναφέρει ότι οι άνδρες του Πρωτεσιλάου έφτασαν στην Παλλήνη, κοντά στο Κάναστρον.
Ο Πολύαινος (2ος αιώνα μ.Χ.)77 και ο Στέφανος Βυζάντιος (6ος αιώνα μ.Χ.) αναφέρονται στο κάψιμο των πλοίων από τις Τρωαδίτισσες αιχμάλωτες, χωρίς όμως να σημειώνουν το όνομα συγκεκριμένου ήρωα. Ο Στράβων (περ. 64 π.Χ. - περ. 19 μ.Χ.) καταγράφει το ίδιο γεγονός του εμπρησμού των πλοίων από τις Τρωαδίτισσες σε συνδυασμό με την περιπετειώδη επιστροφή του Ηρακλέους από την εκστρατεία του εναντίον της Τροίας. Ο Θουκυδίδης (5ος αιώνα π.Χ.) αναφέρει ότι οι Σκιωναίοι ισχυρίζονται («φασί») πως η πόλη τους ιδρύθηκε από Πελληνείς της Πελοποννήσου κατά την επιστροφή τους από την Τροία, όταν μια καταιγίδα τους ανάγκασε να βγουν στη στεριά στην περιοχή της Σκιώνης. Συνοψίζοντας, από τις φιλολογικές πηγές πληροφορούμαστε τα εξής: η Σκιώνη ιδρύθηκε από Αχαιούς (με την ευρεία έννοια του όρου, δηλ. Έλληνες) που είχαν πολεμήσει στην Τροία και επέστρεφαν στην πατρίδα τους μετά το τέλος του πολέμου (μία μόνο πηγή αναφέρεται στην πρώτη εκστρατεία εναντίον της Τροίας, με αρχηγό τον Ηρακλή). Μια καταιγίδα έσπρωξε τα πλοία προς την Παλλήνη της Χαλκιδικής και ανάγκασε τους Έλληνες να προσορμιστούν κοντά στη Σκιώνη (παραλλαγή: η στάση οφείλεται στην ανάγκη ανεφοδιασμού). Οι Αχαιοί εγκαταστάθηκαν στην Παλλήνη και ίδρυσαν τη Σκιώνη. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι τα πλοία κάηκαν από τις αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες και για αυτό το λόγο το ταξίδι της επιστροφής δεν μπορούσε να συνεχιστεί. Ως προς την ταυτότητα αυτών των Αχαιών, ο Θουκυδίδης καταγράφει ότι προέρχονταν από την Πελλήνη της Αχαΐας· ο Τζέτζης αναφέρει ότι πρόκειται για τους άνδρες του Πρωτεσιλάου· ο Κόνων διηγείται ότι ο ίδιος ο Πρωτεσίλαος έφτασε στην περιοχή μαζί με τους άνδρες του.
Δεν παρατηρείται αντίθεση ανάμεσα στις δύο από τις παραλλαγές των διηγήσεων σχετικά με την ίδρυση της Σκιώνης: εκείνης που αφορά στους Αχαιούς, με την ευρύτερη έννοια των Ελλήνων που επιτέθηκαν στην Τροία, και εκείνης που αφορά στους Πελληνείς της πελοποννησιακής Αχαΐας. Πρόκειται εμφανώς για προσπάθεια σύνδεσης των ομόηχων τοπωνυμίων «Παλλήνη» και «Πελλήνη». Ο Oberhummer, αναλογιζόμενος τη μεταφορά του μύθου του Αλκυονέως από τη βόρεια-βορειοανατολική Πελοπόννησο στη Φλέγρα (δηλαδή στην Παλλήνη της Χαλκιδικής), πιστεύει ότι ίσως υφίστατο κάποια σύνδεση ανάμεσα στις δύο περιοχές. Πρόβλημα δημιουργείται με την τρίτη παραλλαγή, που εμπλέκει τον ίδιο τον Πρωτεσίλαο, και που η ύπαρξή της φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τους στατήρες της Σκιώνης που φέρουν την κεφαλή του ήρωα. Ο Θεσσαλός Πρωτεσίλαος μπορεί να θεωρηθεί Αχαιός με την ευρύτερη έννοια, και υπό αυτό το πρίσμα η συγκεκριμένη εκδοχή του μύθου δεν έρχεται σε μεγάλη αντίθεση με τις δύο προηγούμενες παραλλαγές.
Το θέμα είναι ότι πρόκειται για τον ήρωα που σκοτώθηκε πρώτος στα Τρωικά, που τον τάφο του επεδείκνυαν στον Ελαιούντα της Θρακικής Χερσονήσου και που θα ήταν αδύνατο να έχει ιδρύσει πόλεις μετά το τέλος του πολέμου. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε από τους ερευνητές, αρχαίους και σύγχρονους, με δύο τρόπους: ο Στράβων συνέδεσε την ίδρυση της Σκιώνης με την επιστροφή του Πρωτεσιλάου από την πρώτη εκστρατεία εναντίον της Τροίας υπό τον Ηρακλή. Το ίδιο έκανε και ο Höfer στην έκδοση του Κόνωνος. Τη θεωρία αυτή την αντέκρουσε ο Türk επισημαίνοντας ότι στο απόσπασμα του Κόνωνος δεν γίνεται σαφής αναφορά στον Ηρακλή και ότι οι αναγνώστες δεν θα σκέφτονταν την παλαιά εκστρατεία εναντίον της Τροίας, αλλά εκείνη που οργάνωσαν οι Ατρείδες εξαιτίας της αρπαγής της Ελένης. Ο ίδιος ο Türk αποδίδει τη σύνδεση της ίδρυσης της Σκιώνης με την επιστροφή του Πρωτεσιλάου από την Τροία σε λάθος ή αυθαιρεσία. Αν και δεν φαίνεται να γνώριζε τους στατήρες της πόλης, δεν αμφισβητεί την πεποίθηση των Σκιωναίων ότι η πόλη τους ιδρύθηκε από τον Πρωτεσίλαο. Πιστεύει ότι το όνομα του ήρωα προστέθηκε σε κάποια παραλλαγή των Νόστων, που πραγματευόταν την επιστροφή των ανδρών του Πρωτεσιλάου στην πατρίδα τους. Άλλοι ερευνητές θεωρούν πιθανή την ύπαρξη μιας παραλλαγής του μύθου του Πρωτεσιλάου, σύμφωνα με την οποία ο ήρωας δεν πέθανε στην Τροία. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές στον Πρωτεσίλαο αποδίδονταν τιμές μεγαλύτερες από εκείνες που συνήθως αναλογούσαν στους ήρωες. Εκτός από τους αθλητικούς αγώνες στη Φυλάκη, έθιμο συνηθισμένο στο πλαίσιο απόδοσης ηρωικών τιμών, μαθαίνουμε ότι στο Πρωτεσιλάειον του Ελαιούντα ο ήρωας τιμούνταν ως θεός. Ο Αρταύκτης, μάλιστα, τον αποκαλεί θεό. Έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις σχετικά με τη θεϊκή υπόσταση του Πρωτεσιλάου: άλλοι πιστεύουν ότι έχει χθόνιο χαρακτήρα, άλλοι ότι παρουσιάζει χαρακτηριστικά των θεοτήτων που σχετίζονται με τη βλάστηση, και κατ’επέκταση με τη λατρεία του Διονύσου. Υπάρχει και η θεωρία ότι πρόκειται για έναν θεό του Κάτω Κόσμου, η λατρεία του οποίου μεταφέρθηκε από τη Φυλάκη στη Θρακική Χερσόνησο μέσω πρώιμης αποικιστικής δραστηριότητας· αργότερα, ο μύθος εντάχθηκε στα Τρωικά. Δυστυχώς, οι ελάχιστες αναφορές των αρχαίων πηγών στη σχέση του Πρωτεσιλάου με τη Σκιώνη δεν μας διαφωτίζουν σχετικά με τη φύση της λατρείας του στην πόλη αυτή. Δεν γνωρίζουμε καν αν λατρευόταν και εκεί ως θεός, όπως στον Ελαιούντα, ούτε διαθέτουμε πληροφορίες σχετικά με την παλαιότητα του μύθου που
συνέδεε τον ήρωα με τη Σκιώνη. Τα αρχαιότερα (μέχρι τώρα τουλάχιστον) τεκμήρια για τη σύνδεση αυτή είναι οι στατήρες με την κεφαλή του Πρωτεσιλάου του 5ου αιώνα π.Χ. Ακόμη και αν η ισχύει η ανάλυση του Höfer ότι πηγή του Κόνωνος για τις σχετικές με την Παλλήνη Διηγήσεις αποτέλεσαν τα Παλληνιακά του Ηγησίππου, η δράση του Χαλκιδέως ιστορικού τοποθετείται στον 4ο αιώνα π.Χ.
Άρα, με βάση τα λιγοστά στοιχεία που διαθέτουμε σήμερα, μπορούμε να συνοψίσουμε τα σχετικά με τον ιδρυτικό μύθο της Σκιώνης ως εξής: στη Σκιώνη, που από ότι φαίνεται κατοικούνταν ήδη κατά τη Νεώτερη Νεολιθική, προφανώς δεν υπήρχαν ιστορικές μνήμες σχετικά με την αποικιστική δραστηριότητα συγκεκριμένων οικιστών. Ίσως δεν είχε υπάρξει οργανωμένη άφιξη αποίκων από κάποια ελληνική πόλη, όπως συνέβη με άλλες πόλεις της Χαλκιδικής, που διατήρησαν τις σχετικές πληροφορίες στην ιστορία τους. Είναι πιθανό η εγκατάσταση των Ελλήνων να έγινε σταδιακά, χωρίς να υπάρχει κάποιο ορόσημο στο χρόνο. Πιθανόν η ανάμνηση αυτής της δραστηριότητας οδήγησε στην ανάπτυξη ενός τοπικού ιδρυτικού μύθου, που ενέτασσε την ίδρυση της πόλης στους κύκλους των Νόστων. Πιθανότατα ο μύθος αυτός μιλούσε για Αχαιούς (με την ευρύτερη έννοια των Ελλήνων), που μετά από περιπέτειες ίδρυσαν την πόλη. Η παλαιότερη ονομασία της Παλλήνης, Φλέγρα, ίσως ενέπνευσε την ιστορία με την πυρκαγιά στα πλοία που ανάγκασε τους Αχαιούς να εγκατασταθούν στο συγκεκριμένο μέρος, καθώς δεν ήταν πλέον δυνατόν να συνεχίσουν το ταξίδι της επιστροφής. Η ονομασία της χερσονήσου της Παλλήνης οδήγησε εύκολα στη σύνδεση με την ομόηχη Πελλήνη της πελοποννησιακής Αχαΐας. Άγνωστο παραμένει το πότε εισήχθη στον ιδρυτικό μύθο η μορφή του Πρωτεσιλάου. Ίσως έγινε μετά τους Περσικούς Πολέμους, όταν οι Σκιωναίοι επέλεξαν να συνδέσουν το παρελθόν της πόλης τους με έναν από τους πιο ανδρείους ήρωες των Τρωικών, κάποιον που είχε πολεμήσει με γενναιότητα εναντίον των Τρώων, όπως και οι ίδιοι οι Σκιωναίοι είχαν πολεμήσει γενναία εναντίον των Περσών. Το πιθανότερο είναι ότι οι Σκιωναίοι στηρίχθηκαν σε μια εκδοχή των Τρωικών που ήθελε τον Πρωτεσίλαο να παραμένει ζωντανός και να παίρνει το δρόμο της επιστροφής για την πατρίδα του. Η επιλογή ενός ήρωα που λατρευόταν στη Θρακική Χερσόνησο ενδεχομένως αποτελεί άλλη μία ένδειξη των στενών σχέσεων των πόλεων της Χαλκιδικής με τις βορειοδυτικές ακτές της Μικράς Ασίας και το βορειοανατολικό Αιγαίο γενικότερα.
Ανάμεσα στις λιγοστές αναπαραστάσεις του Πρωτεσιλάου, ένα γλυπτό του Δεινομένη αναφέρεται στη Φυσική Ιστορία του Πλινίου. Αυτό που σώζεται είναι δύο ρωμαϊκά αντίγραφα ενός χαμένου ελληνικού ορειχάλκινου πρωτοτύπου των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ., το οποίο αναπαριστούσε τον θάνατο του ήρωα. Το ένα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ το άλλο στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης.
Αν η τραγωδία του Ευριπίδη «Πρωτεσίλαος» είχε σωθεί, το όνομα του Θεσσαλού πολεμιστή θα ήταν περισσότερο γνωστό σήμερα.
Η πόλη της Σκιώνης έκοψε νομίσματα από τα τέλη του 6ου π.Χ αιώνα μέχρι την ενσωμάτωσή της στο Μακεδονικό βασίλειο του Φιλίππου Ε', το 349/8 π.Χ. Η νομισματική παραγωγή της πόλης δεν είναι τόσο μεγάλη, όπως οι αντίστοιχες των πόλεων της Μένδης ή της Ακάνθου, γεγονός που διαφαίνεται και από τη σχετική σπανιότητα ιδίως των μεγαλύτερων υποδιαιρέσεων. Από την άλλη τα νομίσματα της πόλης, καθ' όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του νομισματοκοπείου, φαίνεται ότι εξυπηρετούσαν τις εγχώριες μόνο ανάγκες, καθώς σπάνια συναντάμε νομίσματα Σκιώνης σε θησαυρούς μακριά από τη Χαλκιδική. Φαίνεται ότι κυρίαρχες θεότητες της πόλης ήταν ο Απόλλωνας και η Αφροδίτη. Παρόλα αυτά, σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα της ύπαρξης αμπελοκαλλιέργειας, η οποία ήταν ίσως μία από τις κύριες αγροτικές ασχολίες των Σκιωναίων. Άλλωστε, ήταν κάπως δύσκολο για τη γειτονική Μένδη να στηρίξει τη ζήτηση του προϊόντος της βασιζόμενη αποκλειστικά στους αμπελώνες που βρίσκονταν εντός των γεωγραφικών της ορίων. Υπήρχε, λοιπόν, κάποια εμπορική σχέση ανάμεσα στις δύο πόλεις, κάτι που μπορεί να επιβεβαιωθεί και από το Δημοσθένη, που στο δικανικό του λόγο κατά του Λακρίτου, μας πληροφορεί, ότι ένα πλοίο αφού φόρτωσε τρεις χιλιάδες αμφορείς Μενδαίου οίνου, είτε από τη Μένδη είτε από τη Σκιώνη, κατά την πορεία του προς τον Εύξεινο Πόντο, βυθίστηκε. Η πηγή αυτή είναι πολύ σημαντική, αφενός διότι αντιλαμβανόμαστε το μέγεθος της παραγωγής οίνου της Μένδης και αφετέρου, διότι η Σκιώνη, σύμφωνα με την πηγή, αντιμετωπίζεται στην ουσία ως κέντρο εμπορίας του εν λόγω προϊόντος. Η μελέτη της νομισματοκοπίας της βασίστηκε στις διασταυρώσεις των σφραγίδων, στην τεχνοτροπική και τυπολογική ανάλυση, καθώς και στον προσδιορισμό των σταθμητικών κανόνων που υιοθέτησε η πόλη.
Ήδη από την πρώτη περίοδο νομισματοκοπίας της Σκιώνης (περ. 510-470 π.Χ.) τα νομίσματα φέρουν στον εμπροσθότυπο επιγραφή. Ενεπίγραφοι είναι οι στατήρες, το ήμισυ στατήρος και τα τετρώβολα· οι μικρότερες αξίες είναι ανεπίγραφες. Εξαιτίας της κακής κατάστασης διατήρησης των στατήρων δεν γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες για τις επιγραφές τους. Στο στατήρα η επιγραφή ΣΚΙΟΝΑΙΟΝ ξεκινά κανονικά στο έξεργο και συνεχίζεται επί τα λαιά στο πεδίο του νομίσματος, πάνω. Στο ήμισυ στατήρος η επιγραφή ΣΚΙΟ βρίσκεται στο έξεργο. Στα τετρώβολα, η επιγραφή ΣΚΙΟΝΑΙΟΝ αναγράφεται κυκλικά γύρω από το ημίτομο λέοντος, αρχικά επί τα λαιά, αργότερα κανονικά. Στην αρχή το σίγμα είναι τρισκελές, προς το τέλος της περιόδου τετρασκελές. Στην τελευταία ενεπίγραφη ομάδα της πρώτης περιόδου η επιγραφή είναι ΣΚΙΩΝΑΙΟΝ, παρουσιάζοντας το ωμέγα του ιωνικού αλφαβήτου. Η έλλειψη περισσότερων στοιχείων από την ίδια τη Σκιώνη δεν επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλούς συμπεράσματος. Το γεγονός ότι η επιγραφή με το ιωνικό ωμέγα έχει κατάληξη -ον οδηγεί στη σκέψη ότι σε αυτήν την περίπτωση δεν έχουμε το εθνικό όνομα των πολιτών της Σκιώνης στη γενική πληθυντικού, αλλά ένα επίθετο σε ονομαστική ενικού ουδετέρου, που συμπληρώνεται με μία λέξη όπως «κόμμα» ή «ἀργύριον». Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι αν αυτό ισχύει και για την επιγραφή ΣΚΙΟΝΑΙΟΝ.
Στη δεύτερη περίοδο (περ. 470-421 π.Χ.) το εθνικό μεταφέρεται στην πίσω όψη των νομισμάτων, που διαθέτει πλέον εικονιστική παράσταση. Οι μικρές υποδιαιρέσεις (ορισμένοι από τους οβολούς, τριτεταρτημόρια, ημιωβόλια) είναι και εδώ ανεπίγραφες. Στον εμπροσθότυπο των στατήρων παρατηρείται η σπανιότατη περίπτωση της αναγραφής του ονόματος του εικονιζόμενου ήρωα πάνω στο κράνος του: στο λοφίο της περικεφαλαίας προβάλλονται, επί τα λαιά, τα γράμματα ΠROΤΕΣΙΛΑΣ. Στην τρίτη περίοδο (περ. 404 - 315 π.Χ.), η εναρκτήρια έκδοση τετρωβόλων φέρει την επιγραφή ΣΚΙ, με τα γράμματα τοποθετημένα στα κενά γύρω από την περικεφαλαία του οπισθοτύπου. Την ίδια διευθέτηση παρουσιάζουν και ορισμένοι από τους συνανήκοντες οβολούς. Η επόμενη έκδοση τετρωβόλων, που χρονολογείται προς τα μέσα του 4ου αιώνα, διαθέτει πλήρως ανεπτυγμένο το εθνικό (ΣΚΙΩΝΑΙΩΝ). Τα χάλκινα νομίσματα φέρουν στην πλειονότητά τους τα πρώτα τρία ή τέσσερα γράμματα του εθνικού (ΣΚΙ ή ΣΚΙΩ). Στις φωτογραφίες έχουν περιληφθεί όλα τα νομίσματα της Σκιώνης που εντοπίσαμε σε μουσεία και ιδιωτικές συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού, καθώς και τα νομίσματα που βρήκαμε στους καταλόγους δημοπρασιών και συνοδεύονταν από φωτογραφική τεκμηρίωση. ● ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ: περ. 510-470 π.Χ.
Κατά την πρώτη περίοδο της νομισματικής παραγωγής της η Σκιώνη εξέδωσε αργυρά νομίσματα στις παρακάτω έξι αξίες: στατήρες και ημίσεα στατήρος του αττικού-ευβοϊκού σταθμητικού κανόνα· τετρώβολα, διώβολα, τριτεταρτημόρια και ημιωβόλια του θρακο-μακεδονικού κανόνα. Οι στατήρες απεικονίζουν σκηνή σπαραγμού, όπου λέων επιτίθεται σε ελάφι, και τα ημίσεα στατήρος λέοντα που σπαράσσει το μηρό ελαφιού. Στις μικρότερες υποδιαιρέσεις εικονίζεται μόνο ο λέων: στα τετρώβολα το ημίτομο λέοντος, στα διώβολα, στα τριτεταρτημόρια και στα ημιωβόλια η κεφαλή του. Έγκοιλο τετράγωνο καταλαμβάνει την πίσω όψη όλων των νομισμάτων. Επιγραφή φέρουν μόνο οι στατήρες, τα ημίσεα στατήρος και τα τετρώβολα. Οι μικρότερες αξίες είναι ανεπίγραφες. Χάρη στις επιγραφές έγινε δυνατή η οριστική απόδοση των νομισμάτων της πρώτης περιόδου στη Σκιώνη. ● ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ: περ. 470-421 π.Χ.
Κατά τη δεύτερη περίοδο νομισματοκοπίας η Σκιώνη εξέδωσε αργυρά νομίσματα στις παρακάτω αξίες: στατήρες, πιθανόν ημίσεα στατήρος, και τετρώβολα αττικού-ευβοϊκού σταθμητικού κανόνα· τετρώβολα, οβολούς, τριτεταρτημόρια και ημιωβόλια του θρακο-μακεδονικού κανόνα. Οι στατήρες και τα ημίσεα στατήρος φέρουν στην μπροστινή πλευρά την κρανοφόρο κεφαλή του ήρωα Πρωτεσιλάου και στην πίσω πρύμνη πλοίου μέσα σε έγκοιλο τετράγωνο. Οι μικρότερες αξίες έχουν όλες την κεφαλή του Πρωτεσιλάου ως εμπροσθότυπο και τη συνδυάζουν με διαφορετικούς οπισθοτύπους: τα τετρώβολα θρακο-μακεδονικού βάρους και τα τριτεταρτημόρια παρουσιάζουν οφθαλμό μέσα σε έγκοιλο τετράγωνο· οι οβολοί βότρυ μέσα σε έγκοιλο τετράγωνο. Σε τετρώβολα αττικού-ευβοϊκού, αλλά και σε άλλα θρακο-μακεδονικού βάρους, καθώς και σε ημιωβόλια, απεικονίζεται κορινθιακή περικεφαλαία. Μία μόνο κοπή τετρωβόλων φέρει στον οπισθότυπο περιστέρι. Επιγραφή έχουν μόνο οι στατήρες, το ήμισυ στατήρος, τα τετρώβολα και ορισμένοι οβολοί. Οι μικρές αξίες παραμένουν ανεπίγραφες, όπως στην πρώτη περίοδο νομισματοκοπίας. ● ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ: τέλος 5ου αιώνα - γ΄ τέταρτο 4ου αιώνα π.Χ.
Η τρίτη περίοδος ξεκινά με την κοπή αργυρών τετρωβόλων και οβολών του θρακο-μακεδονικού σταθμητικού κανόνα, με ταινιοφόρο κεφαλή Πρωτεσιλάου στον εμπροσθότυπο και κορινθιακή περικεφαλαία στον οπισθότυπο. Τα τετρώβολα προέρχονται όλα από ένα ζεύγος σφραγίδων, ενώ οι οβολοί σχηματίζουν δύο ομάδες συνδεόμενων σφραγίδων, που ακολουθούνται από ένα μεμονωμένο ζεύγος.
Η μεγάλη εικονογραφική και τεχνοτροπική ομοιότητα των νομισμάτων με τα νομίσματα του Χαλκιδικού Κοινού, με τους αργυρούς στατήρες του Αρχελάου της Μακεδονίας (413-400/399 π.Χ.) και με τα τετράδραχμα της Αίνου γύρω στο 410 π.Χ. χρονολογεί αυτήν την ομάδα στα πρώτα χρόνια αμέσως μετά την επιστροφή των Σκιωναίων στην πόλη τους το 405-404 π.Χ. Πολύ νωρίς μέσα στον 4ο αιώνα π.Χ. πρέπει να ξεκίνησε η κοπή χάλκινων νομισμάτων στη Σκιώνη και φέρουν ως εμπροσθότυπο μία ανδρική κεφαλή με διακοσμημένο κράνος, που είναι λογικό να υποθέσουμε ότι απεικονίζει τον Πρωτεσίλαο. Στον οπισθότυπο παριστάνεται πτηνό που πετά προς τ’ αριστερά. Το πιθανότερο είναι πως πρόκειται για περιστέρι, αν και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι. Στην επόμενη χάλκινη κοπή το περιστέρι έχει μεταφερθεί στην πρόσθια πλευρά και την πίσω καταλαμβάνει ένας δεξιός οφθαλμός. Στο πεδίο του νομίσματος έχει προστεθεί η επιγραφή με τμήμα του εθνικού ονόματος των Σκιωναίων. Στις αρχές του γ΄ τετάρτου του 4ου αιώνα η Σκιώνη άρχισε να κόβει και πάλι χάλκινα νομίσματα. ● ΚΥΡΙΟΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ
ΛΕΩΝ ΚΑΙ ΣΠΑΡΑΓΜΟΣ (ΛΕΩΝ ΕΠΙΤΙΘΕΤΑΙ ΣΕ ΕΛΑΦΙ)
ΚΕΦΑΛΗ ΠΡΩΤΕΣΙΛΑΟΥ
ΠΡΥΜΝΗ ΠΛΟΙΟΥ
ΟΦΘΑΛΜΟΣ
ΒΟΤΡΥΣ
ΠΕΡΙΚΕΦΑΛΑΙΑ
ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΑ
ΚΕΦΑΛΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ
ΕΓΚΟΙΛΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ
Ονομασία Μνημείου: Αρχαιολογικός χώρος αρχαίας Σάνης Θέση: Στη θέση «Μύτικας» Νέας Σκιώνης Τύπος Κήρυξης: Αρχαιολογικός χώρος Είδος Μνημείου: Νεκρικοί Χώροι και Μνημεία, Αρχαιολογικές Θέσεις Χρονική Περίοδος: Αρχαιότητα Φορέας Προστασίας: ΙΣΤ' ΕΠΚΑ (Θεσσαλονίκη) Αριθμός Υπουργικής Απόφασης, Αριθμός ΦΕΚ: ΥΑ Φ31/36676/2920/4-10-1973, ΦΕΚ 1194/Β/5-10-1973 ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ16/51083/2531/13-10-1992, ΦΕΚ 677/Β/16-11-1992 Κείμενο: Αρχαιολογικός χώρος στη θέση «Μύτικας» Νέας Σκιώνης μέχρι της θαλάσσης και ζώνη πλάτους τριών χιλιομέτρων (3000 μ.) βορειοδυτικώς, όπου το αρχαίο νεκροταφείο. Περιλαμβάνει αρχαιότητες διαφόρων χρονικών περιόδων, οικοδομικά λείψανα της αρχαίας πόλης Σκιώνης και τα νεκροταφεία της.
